DET UHYGGELEGE I STIG SÆTERBAKKENS ROMAN GJENNOM NATTEN 

INGEBORG URKE MYKLEBUST 


Uløyste kranglar, usvara kjærleik, svik og sjalusi er erfaringar som kan henge igjen i oss lenge, så sterkt at ein kjenner det reint fysisk. I etterkant av vonde opplevingar kan minna dukke opp i oss, slik at vi ser personar, og nokre gongar opplever at ein er usikker på om spøkelset frå fortida faktisk er der eller ikkje. I den siste romanen Stig Sæterbakken skreiv, Gjennom natten frå 2012, kan ein seie at nokre gjenferd plagar hovudpersonen Karl. Romanen er i hovudsak ei realistisk skildring av eit liv som inneheld både kjærleik og sorg, men i den siste delen av romanen kjem det inn nokre element av ein meir urealistisk og uhyggeleg karakter, nemleg eit mystisk hus og eit univers kalla Ikkeriket. Kanskje er det meir riktig å seie at det er Karl sjølv som plagar seg med å oppsøke dette ubehagelege. For er det ikkje slik det ofte er med det eller dei som går igjen, at det eigentleg handlar om noko i oss sjølve?  

Gjennom natten er ein roman om djup sorg. Tannlegen Karl Meyer har gått frå kona si Eva til fordel for den yngre elskarinna Mona. Vi møter ein mann med eit godt og trygt liv, som samstundes lengtar etter fridom, og etter å fylle eit tomrom. Litt etter dette tek sonen Ole-Jakob sitt eige liv, og familien som frå før var begynt å gå i oppløysing går inn i ei krise. Karl får ei slags dobbelt sorg, sorga over tapet av sonen, men også skuldkjensle for det han har gjort mot familien. Han hadde sett seg sjølv på utsida av det dei hadde felles, var ikkje lenger ein av dei. Då sonen tok livet sitt hadde forholdet med Mona allereie vist seg å skuffe. Karl var komen tilbake til familien, men handlingane hans var uopprettelege, det kunne aldri bli bra. Vanlegvis kjem lyset og dagen etter ein har gått gjennom natta, men det er ikkje noko lys her. Som ei slags sjølvstraff legg Karl ut på ei reise i Europa, og her, i eit vrimmel, ser han Ole-Jakob, men utan at han kan gripe han. Reisa ender opp i Bratislava. Der ligg det eit mystisk hus som han har høyrt om av ein han kjenner, «stedet der håp blir til skit». Ryktet seier at om ein går inn i dette huset så vil ein møte si verste frykt. Karl blir dradd mot dette, og reiser dit, leitar fram huset, går inn i det og her blir det heile uhyggeleg.  

Sigmund Freud forklarar korleis det tyske ordet «unheimlich» (uhyggeleg) står i ein viss motsetnad til ordet «heimlich» (heimleg, eller hyggeleg), og ordet «vertraut» (fortruleg, velkjend). Samstundes er orda noko meir enn berre motsetnadar. Om noko er nytt eller ukjent for oss, er det ikkje nødvendigvis skremmande. Freud seier at «Det uhyggelige er den typen av det skremmende som går tilbake på noe velkjent, noe man er fortrolig med» (Freud 2011a: 151). Vidare viser han til Schelling, som seier at det uhyggelege er det som skulle ha vore skjult, men som likevel har kome til syne. Forholdet mellom det kjende og det ukjende er altså heilt sentralt. Mangelen på eit klart skilje mellom fantasi og røynd kan vekke ei uhyggekjensle, då det oppstår ein intellektuell tvil. Dersom noko ein har halde for å vere fantasi, plutseleg trer fram som noko reelt for oss, er det uhyggeleg (169). Dette er relevant for lesinga av den siste delen av Gjennom natten. 

Ein kan sjå på det mystiske huset som ein parallell til heimen til Karl. Betydinga heimen har for Karl, vert tydeleg når han ikkje lenger er ein naturleg del av han. Når han bryt ut, så er det med ein viss ambivalens. Karl ynskjer å vere fri, samstundes som han ynskjer å høyre til i heimen, og å vere ein del av livet med familien. Det han opplevde som trygt, viste seg å ikkje vere det likevel. Hygga som var der, verkar ikkje ekte lenger. Når Karl vel å forlate familien, mistar han plassen sin. Han tek med seg ein del av eigendelane sine. Når han pakkar opp tinga i sin nye leilegheit, verkar gjenstandane mindreverdige, som om dei er tekne vekk frå sitt naturlege element. Tinga hans er pakka i kasser som tidlegare blei brukt til leikene til barna. Det understrekar at familien ikkje lenger høyrer til i same heim, slik dei gjorde før. Det har vorte ein heim for tre, i staden for fire. Rutinar er endra, og stemninga er ei anna. I ein situasjon der Karl irriterer seg over Mona, tenkjer han følgjande om korleis familien har det utan han: «Jeg forstilte meg at de satt der alle tre, hun og Stine og Ole-Jakob, med et spill – de også – samlet i sin lille verden. De, der, så innforstått med seg og sitt, i det hyggelige husets gule varme» (Sæterbakken 2012: 102).  Her viser Karl ein klar lengt tilbake til det som var. Når han flyttar heimatt, vert heimen likevel ikkje som før. Til dømes opplever han at ringeklokka har ein uhyggeleg klang, ein ny kalender med namna til Eva, Stine og Ole-Jakob har dukka opp, og eit nytt fargesterkt forkle er hengt opp, og gjer heile kjøkkenet til eit nytt rom. 

Det mystiske huset er ei slags uhyggeleg dobling av heimen. Å besøke dette huset kan gi ulike utfall. Ein kan kome ut glad og lett til sinns, ein kan verte i huset for alltid, eller ein kan kome ut så øydelagt at ein ynskjer å ta livet av seg. Om Karl ynskjer ei form for reinsking eller å gå inn i fortaping, vert ikkje sagt direkte i romanen. Dette er noko som er med på å skape uhyggekjensla, at vi ikkje tydeleg får vite kva han vil og heller ikkje korleis det går til slutt.  

Ein kan argumentere for at Karl si vandring rundt i huset er reell eller at det heile går føre seg inne i hovudet hans, altså at han er i ein psykoseliknande tilstand. Det uavklarte kring kva dette huset faktisk er, fantasi eller røynd, er med på å skape den uhyggelege stemninga, då ein intellektuell tvil oppstår. Idet Karl trer inn i huset, skjer det eit skifte i romanen. Ein del moment verkar realistiske, medan andre hendingar går meir over i noko fantastisk, ei fantasiverd, ein draum eller ein psykotisk tilstand. Han går rundt inne i huset frå rom til rom, utan at noko særleg hender. Her er altså forventningane om at det skal skje noko skrekkeleg heilt sentrale for uhyggekjensla huset vekker. Det er som om han ventar på at noko brått skal tre fram for han, og at han difor går som på tå. Inne på badet trur han at han ser ein dverg, men i andre augekast er det berre eit skrukkete dusjforheng. Dette viser korleis han skremmer seg sjølv. Det er ingen menneske i huset, men det verkar som om nokon har vore der for ikkje så lenge sidan. Det er noko som held han frå å gå ut av huset, som om det er noko han skal finne. Nokre konkrete mystiske element finst også, som at det er nymåla inne i huset i eit hastverk og at vindauga ikkje slepper inn lys, trass i at det såg ut som om dei burde gjere det frå utsida. 

Det mystiske huset kan vere ein metafor for tankane til Karl, ei mengde rom, med ulikt innhald. Nokre av romma er lette å fatte innhaldet i, andre rom er meir skjulte, mørke og inneheld noko som kanskje ikkje burde ha kome fram i lyset. Ifølge ryktet skulle huset innehalde Karl sine verste redslar. Når han går inn i huset, går han djupare inn i sine eigne tankar. Dette er også ein måte å fjerne seg frå livet han hadde med familien. Om ein ser slik på det, er det å gå inn i det mystiske huset ei svært destruktiv handling, og ein del av ei aktiv øydelegging av seg sjølv. 

Inne i huset er det eit loftsrom som verkar kjent for Karl, utan at han klarer å plassere kor han har det ifrå. Dette er eit trekk som skapar ein avstand til det realistiske. Inne i loftsrommet minnast han ein grotesk draum han hadde som ungdom, som gav han angst for å sove i lang tid etterpå. Det er difor naturleg å tenkje seg at det er hans eige guterom loftet minner han om. Draumen handla om ein liten mann som likna på Lille Trille frå barneregla. Mannen sjølvskadar seg med ei øks og ber Karl om å få merksemd. «Det liksom strålte av ham. Blikket hans var festet på meg, hele tiden mens han hugget. Blikket sa: Ikke gå! Vær så snill! Ikke gå fra meg nå! Bli her og se! Bli her til jeg er ferdig, og skryt av meg!» (239). Kvifor kjem han på denne draumen akkurat inne i huset? Eit egg er skjørt som eit lite barn, og toler ikkje å verte hogd i. Egge-mannen i draumen minner såleis om eit lite barn som så gjerne vil ha merksemd frå foreldra sine. Ynsket om merksemd er så sterkt at sjølvskading vert eit middel på vegen. Ole-Jakob tok livet av seg, den mest definitive form for sjølvskading. Ut ifrå det kan ein sjå ein samanheng mellom draumen til Karl og Ole-Jakob sitt ynskje om å verte sett.  

Karl si utforsking av huset sluttar i kjellaren, og her slår han fast at han er aleine. Huset er tomt. Det er berre han som er der inne. Her kjem erkjenninga om at vi alle lever kvar for oss. Dette viser ei tomheit og ei einsemd som kan seiast å ha vore fortrengde i Karl. Tidlegare trudde han på relasjonen til familien sin og på at livet hadde ei meining. Dette fortrengde trer fram for han inne i det mystiske huset. «Ingenting, tenkte jeg. Det er ingenting her. Utenom meg. Alt er dødt, jeg det ene som lever» (242). Karl sin verste redsel var tomheita, at verken livet eller døden eigentleg er nokon ting. Han er eit menneske som står aleine, og som har eit liv utan meining. Uansett om ein les det mystiske huset som noko reelt eller noko som skjer inne i hovudet til Karl, er det tomheita og einsemda som trer fram for han. Når dette fortrengde kjem fram i lyset, skapar det ei uhyggekjensle. 

 Alt forblir i meg. Verden er i meg. Den lever og dør med meg. Slik den lever og dør i andre, uten at det forbinder seg med hverandre, det som er i meg og det som er i dem. Vi lever hver for oss. Vi innbiller oss at vi deler livet med noen, men vi gjør det ikke, vi lever alene, omgitt av andre, som også lever alene. Ikke noe av det som er i meg blir noensinne en del av dem. Det de har blir aldri mitt. Eva, Ole-Jakob, Stine, jeg nådde aldri frem til dem, de nådde aldri frem til meg, vi var bare bilder i hverandres drømmer om hvordan vi ønsket at det skulle være (242). 

 Tomheita overveldar Karl. Han innser at alle lever aleine, sjølv om ein innbiller seg at ein deler livet med andre. Han tenkjer over redselen for å vere aleine, redselen for at ingen ser ein, vissheita om at ingen kan forstå ein, og at menneska djupast sett aldri kan kjenne kvarandre. Alle desse tankane vert han konfrontert med i det mystiske huset. Ikkje på grunn av noko eller nokon han møter der. Han møter berre seg sjølv. Han stangar hovudet i veggen, og det er som om noko sprekk inne i han, slik egget Lille Trille sprekk når det ramlar ned i golvet. Barneregla seier at «ingen mann i dette land, Lille Trille bøte kan». Karl er på sett og vis gått i tusen knas.  

Tomheita og einsemda kan knytast til avstanden som har oppstått mellom Karl og familien. Etter at han fortalte Eva om Mona, er det som om ekteparet ikkje lenger kjenner kvarandre. Dei har begge tenkt at dei er så nære kvarandre, men med eitt er dette gått over. Karl gjer seg liknande tankar om Ole-Jakob, at han ikkje anar kva som går føre seg i hovudet hans. Når avstand avløyser nærleik, vert vissheita om at ein aldri heilt kan kjenne eit menneske tydeleg. Karl valde bort livet med Eva, og med det valde han også vekk Ole-Jakob og Stine. Sjølv om han ombestemte seg, og kom tilbake til familien, var skaden allereie skjedd. Straffa han fekk var at sonen tok sitt eige liv. Karl valde vekk livet med familien til fordel for å forsøke å tilfredsstille eit begjær. Ole-Jakob gjorde som far sin og valde vekk livet.  

Det siste som skjer i det mystiske huset er at Karl ser at det sit ei kvinne og to barn inne på kjøkkenet. Han veit at han vil kjenne dei igjen når dei snur seg mot han. Samstundes veit han også at dei kjem til å sjå forvridde ut, heslige, med rynker, brente, ukjennelege, og han veit at det er hans skuld at dei har vorte slik. Det er altså Eva og barna han ser der inne, men dei er ikkje heilt seg sjølve. Dei kan høyre han, men reagerer ikkje på forsøka hans på kontakt. Alle tre vert nokre slags spøkelse. Eva og Stine er ikkje døde i forteljinga, slik Ole-Jakob er. Likevel er det noko spøkelseaktig over dei alle tre. Det kjende ved dei er fordreia, gjort om til noko uhyggeleg. Han kan ikkje nå dei, og er forvist til einsemda. Han står utanfor den familien han ein gong hadde. 

Karl lid under ein stadig gjentakingstvang. Han dveler ved vonde minne og kjem tilbake til dei igjen og igjen. I det siste kapittelet i romanen er Karl inne i Ikkeriket, og her tek gjentakinga ekstreme former. Ikkeriket er ei verd som delvis er basert på ein stil som Ole-Jakob skreiv ein gong på barneskulen. Tittelen på oppgåva var «Hvordan jeg forestiller meg et bedre liv». Punktvis fortel han om ei verd der alt er trygt, fritt, enkelt og med ein snev av magi. Ikkeriket er ein stad som har ein del av desse trekka. Det er alltid desember, slik at den eine julefeiringa vert avløyst av at ein ny julekalender skal verte hengt opp. Her vert familielukke og juleidyll dyrka på ein krampaktig måte. Det verste med Ikkeriket er nok at det viser korleis livet kunne ha vore. Det smertelege ved at livet ikkje er så godt heile tida, ligg som eit bakteppe. Heile familien Meyer er samla, og Ole-Jakob og Stine er vorte relativt små barn igjen. Ein kan lese Ikkeriket som ei absurd verd Karl trer inn i, eit slags helvete forkledd med paradisiske element. Alt som skjer her er av det gode, men den stadige gjentakinga som skjer, gjer det heile uhyggeleg og marerittaktig. Det at staden heiter Ikkeriket understrekar at alt det gode ikkje skjer i røynda, at det er ein utopi. Ordet utopi kan både bety ingen stad eller ein perfekt stad. Dualismen i ordet gjer det godt eigna til å skildre Ikkeriket, som både har element av ein draumestad og det at det eigentleg ikkje finst, jamfør «Ikke» i namnet. 

Gjentakingstvang vert vanlegvis knytt til handlingar, det å setje seg i den same situasjonen om att og om att slik at ein stadig gjentek gamle mønster (Egidius 2000: 177). I Gjennom natten er det like mykje på eit tankenivå som i handlingar ein finn gjentakingstvang. Ingenting skjer i røynda i Ikkeriket. Tida er i ei stadig gjentaking, då det ikkje berre er slik at enkelthandlingar gjentek seg, men at alt er likt igjen og igjen. I Hinsides lystprinsippet skildrar Freud gjentaking som ein driftsmessig tvang til å etablere ein tidlegare tilstand. Han seier at driftene står sterkare enn lystprinsippet, og at fortrengde drifter fører til denne tvangen (Freud 2011b: 47–48). Det er nettopp det tvangsmessige som gjer gjentakinga til noko negativt. I ei slik forståing kan ein setje dei fortrengde manglane til Karl som trer fram for han i det mystiske huset, i samanheng med gjentakingstvangen han lid under i Ikkeriket. Einsemda og tomheita er fortrengde, og i Ikkeriket vert eit forvrengt bilete av ei familielukke spelt om att og om att. Ein evig repetisjon av ei røynd som aldri eksisterte. 

Peter Brooks hevdar at gjentaking kan forståast som eit forsøk på å stanse tida (1996: 102). Slik vert gjentakinga ein måte å utsetje døden på. Ikkeriket har ein spesiell sirkulær tidsdimensjon. Tida går fort, men samstundes er det som at tida står stille. Det skjer inga utvikling og lite forandring, og slik sett er Brooks si forståing av at gjentaking er noko som får tida til å stå stille relevant. At tida går betyr at ein stadig nærmar seg døden. Når tid står stille, så er det som om tid ikkje eksisterer. Slik kan juleidyllen i Ikkeriket vare evig, og familien kan opphalde seg der utan at noko anna skjer enn akkurat det same igjen og igjen. Karl ynskjer ikkje å leve utan familien. Han ynskjer ikkje at familien skal døy, men heller ikkje at dei skal leve utan han. Det å stå utanfor, å ikkje vere ein del av deira fellesskap er uuthaldeleg, men noko anna er også umogleg. Gjennom natten viser kontakten vi som menneske søker etter, men kanskje eigentleg ikkje kan nå. Dei uhyggelege momenta i romanen er som spøkelse som pustar oss i nakken og minner oss om avstanden til det vi har mista, aldri fekk eller det vi skulle ønske livet kunne vere. 

 

Litteratur 

Brooks, Peter. 1996. Reading for the Plot. Design and Intention in Narrative. Cambridge: Harvard University Press.  

Egidius, Henry. 2000. Psykologisk leksikon, omsett av Johan Rygge og Tone M. Anderssen. Oslo: Aschehoug, s. 177.  

Freud, Sigmund (2011a): «Det uhyggelige»[1919], omsett av Sverre Dahl, i Irene Engelstad og Janneken Øverland (red.): Mellom psykoanalyse og litteratur. Et utvalg av tekster ved Irene Engelstad og Janneken Øverland. Oslo: Gyldendal, s. 150-175 

––––––– (2011b): «V», i Hinsides lystprinsippet. Oslo: Vidarforlaget, s. 45-57 

Sæterbakken, Stig (2011): Gjennom natten. Oslo: Cappelen Damm  

 


Publisert

i

av

Stikkord: